Sức khỏe tâm thần trong thảm họa – Khi tinh thần cũng cần được cứu trợ

Thiên tai, chiến tranh hay dịch bệnh không chỉ để lại mất mát về tài sản và thể chất mà còn gây tổn thương sâu sắc đến tinh thần con người. Năm 2025, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) chọn chủ đề “Tiếp cận dịch vụ – Sức khỏe tâm thần trong thảm họa và tình huống khẩn cấp” cho Ngày Sức khỏe Tâm thần Thế giới, nhằm kêu gọi toàn cầu quan tâm và hành động để bảo vệ sức khỏe tinh thần trong những thời khắc khó khăn nhất.

Mỗi năm, hàng triệu người trên thế giới chịu ảnh hưởng từ các tình huống khẩn cấp như xung đột, thiên tai hoặc dịch bệnh. Những biến cố này không chỉ làm gián đoạn cuộc sống mà còn tác động mạnh đến tinh thần. Hầu hết những người bị ảnh hưởng đều trải qua cảm giác lo âu, buồn chán, mệt mỏi, khó ngủ, hoặc dễ cáu gắt. Dù phần lớn có thể hồi phục sau một thời gian, nhưng khoảng 22% trong số họ có nguy cơ phát triển các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu hoặc rối loạn stress sau sang chấn (PTSD). Những người vốn đã có vấn đề về sức khỏe tâm thần trước đó càng dễ bị tổn thương hơn trong và sau khủng hoảng.

Các yếu tố như mất nhà cửa, mất người thân, nghèo đói hay chia cắt gia đình khiến nhiều người rơi vào trạng thái căng thẳng kéo dài. Trong hoàn cảnh đó, việc chăm sóc tinh thần cần được xem là một phần quan trọng trong công tác cứu trợ và phục hồi sau thảm họa. Hỗ trợ sức khỏe tâm thần không chỉ giúp cá nhân vượt qua biến cố mà còn góp phần củng cố sự gắn kết và phục hồi của cả cộng đồng.

Theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới, các hoạt động hỗ trợ sức khỏe tâm thần và tâm lý xã hội (MHPSS) cần được lồng ghép vào mọi kế hoạch ứng phó khẩn cấp quốc gia. Mỗi quốc gia nên thiết lập nhóm công tác chuyên trách để điều phối, đào tạo nhân viên tuyến đầu về sơ cứu tâm lý, nhằm kịp thời giúp đỡ những người đang trải qua khủng hoảng cảm xúc. Việc tăng cường các mạng lưới hỗ trợ cộng đồng, tạo môi trường an toàn, khuyến khích người dân chia sẻ cảm xúc và tìm kiếm sự giúp đỡ là rất cần thiết. Song song đó, các cơ sở y tế cần cung cấp dịch vụ chăm sóc tâm thần cơ bản, có sự giám sát chuyên môn và hướng dẫn theo tiêu chuẩn của WHO, đảm bảo mọi người đều được tiếp cận dịch vụ phù hợp khi cần.

Trong thực tế, nhiều quốc gia đã tận dụng khủng hoảng như một cơ hội để phát triển hệ thống chăm sóc sức khỏe tâm thần bền vững. Tại Sri Lanka, sau trận sóng thần năm 2004, các dịch vụ chăm sóc tâm thần đã được mở rộng đến toàn bộ các quận, thay vì chỉ tập trung ở các thành phố lớn như trước. Tại Philippines, sau siêu bão Haiyan năm 2013, hơn 300 nhân viên y tế được đào tạo để hỗ trợ đánh giá và điều trị rối loạn tâm thần tại tuyến cơ sở. Ở Syria, dù xung đột vẫn tiếp diễn, hệ thống chăm sóc tâm thần đã được mở rộng ra khỏi bệnh viện, giúp nhiều người dân có thể tiếp cận hỗ trợ ngay tại cộng đồng.

Tổ chức Y tế Thế giới hiện đang phối hợp với hơn 55 quốc gia nhằm tăng cường năng lực ứng phó khẩn cấp trong lĩnh vực sức khỏe tâm thần. Các chương trình này tập trung vào việc chuẩn bị nguồn nhân lực, xây dựng mô hình hỗ trợ tâm lý xã hội dựa vào cộng đồng và bảo đảm quyền của người có rối loạn tâm thần nặng được chăm sóc và hòa nhập xã hội.

Sức khỏe tâm thần đóng vai trò then chốt trong quá trình phục hồi sau thảm họa. Khi con người được quan tâm, lắng nghe và hỗ trợ kịp thời, họ sẽ có thêm sức mạnh để vượt qua mất mát, tái thiết cuộc sống và đóng góp trở lại cho xã hội. Chăm sóc tinh thần không chỉ là trách nhiệm của ngành y tế mà là nỗ lực chung của toàn cộng đồng. Mỗi hành động nhỏ – một lời động viên, một cử chỉ quan tâm – đều có thể là bước đầu giúp ai đó vượt qua khủng hoảng.

Khủng hoảng có thể để lại nhiều tổn thương, nhưng cũng là cơ hội để chúng ta nhìn nhận lại tầm quan trọng của sức khỏe tinh thần. Xây dựng hệ thống chăm sóc tâm thần toàn diện, dễ tiếp cận và nhân ái chính là nền tảng cho một xã hội phục hồi bền vững, nơi mỗi người đều có cơ hội được chữa lành, sống khỏe mạnh cả về thể chất lẫn tâm hồn.

Tài liệu tham khảo

1. Charlson F, van Ommeren M, Flaxman A, Cornett J, Whiteford H, Saxena S.

Ước tính mới của WHO về tỷ lệ hiện mắc rối loạn tâm thần trong bối cảnh xung đột: một phân tích hệ thống và phân tích gộp. Lancet. 2019;394(10194):240–48.

(https://doi.org/10.1016/S0140-6736(19)30934-1)

2. Gói dịch vụ tối thiểu về Hỗ trợ Sức khỏe Tâm thần và Tâm lý Xã hội (MHPSS MSP).

(https://www.mhpssmsp.org/en)

3. Bệnh viện Tâm thần

https://bvtt-tphcm.org.vn/ngay-suc-khoe-tam-gioi-2025/

Bá Trình, Bùi Thảo – Trung tâm Kiểm soát bệnh tật thành phố Hồ Chí Minh